آرتمیا

آرتمیا یکی از انواع مهم و نسبتاً گسترده سخت پوستان است که از آبهای لب شور تا آبهای شور که میزان املاح آنها ممکن است تا چند برابر آب دریا باشد زندگی می کند. اسم علمی این سخت پوستان به زبان لاتین با توجه به شکل ظاهری آن آرتمیا (به معنی گوشواره آبی) می باشد. با روشن شدن ارزش غذایی و کاربردی آرتمیا در تغذیه ماهیان پرورشی، برای اولین آکواریوم عمومی سانفرانسیسکو موفق به جمع آوری و خشک کردن تخم مقاوم آن که اصطلاحاً سیست نامیده می شود، گردید. و از نیمه دم قرن 19 به بعد مطالعات و تحقیقات وسیعی در رابطه با مورفولوژی، اکولوژی هیستولوژی، ژنتیک، بیوشیمی، توکسیکولوژی و بیولوژی مولکولی و بسیاری از موضوعات دیگر آغاز گردیده و سال به سال گسترش بیشتری یافته است، در حال حاضر تحقیقات و پژوهش در مورد موضوعات مختلف آرتمیا توسط مرکز رفرنس جهانی آرتمیا در دانشگاه ژنت بلژیک، مرکز آرتمیای یونان و مرکز رفرنس کالیفرنیا و مرکز رفرنس دانشگاه ارومیه در حال انجام می باشد. 

با توجه به اهمیت اسیدهای چرب ضروری 5 :20 ،‌4: 18 ، 3 : 18 که همگی اسیدهای 3-n می باشند، در تغذیه آبزیان و مطالعه مقادیر اسیدهای چرب در گونه های مختلف این نتیجه بدست آمد که مقادیر اسیدهای چرب از گونه ای به گونه ای دیگر و حتی در داخل یک سال فرق می کند.

بیشترین میزان اسیدهای چرب در آرتمیا اورمیانا در مرحله متاناپلیوس از نوع اسیدهای چرب 5 : 20 (3-n) می باشد و در حالت طبیعی 52% پروتئین و 4% چربی دارد.

گسترش صنعت آبزی پروری و اهمیت تکنولوژی در دنیا، بخصوص در میزان و توسعه روزافزون پرورش انواع میگو و ماهی در کشور و با توجه به اینکه آرتمیا یکی از فاکتورهای مهم در امر پرورش و تغذیه میگو است،‌ از طرفی از نظر اقتصادی ارزش آرتمیا و قیمت آن در بازارهای جهانی رو به افزایش است می توان با بهره برداری اصولی و علمی از این موجود آبزی چه بصورت پرورش مصنوعی و با استفاده از منابع طبیعی دریاچه ارومیه در آذربایجان غربی، علاوه بر تامین احتیاجات داخلی، با صادرات مقادیر مازاد این محصول بصورت قابل توجهی برای کشور ارزآوری کرد. در این میان دریاچه ارومیه با حدود 5000 کیلومتر مربع مساحت، علاوه بر غنی بودن از نظر املاح و مواد معدنی زیستگاه گونه ای از آرتمیا بنام آرتمیا اورمیانا می باشد. آرتمیا اورمیانا یکی از هفت گونه آرتمیای شناخته شده در جهان است و در حالت طبیعی 52% پروتئین و 4% چربی دارد. 

تاریخچه گزارش آرتمیا

بر اساس اسناد علمی اولین گزارش مکتوب علمی درباره آرتمیا متعلق به آرتمیای دریاچه ارومیه در بیش از هزار سال پیش یعنی سال ۹۸۲ میلادی می‌باشد که در کتاب حدود العالم به ثبت رسیده‌است.  در این کتاب اینگونه نوشته شده‌است: «و دوم دریای کبوذان [دریای کبودان = دریاچه ارومیه] بارمینیه [به ارمینیه = به ارومیه = در ارومیه درازاء او پنجاه فرسنگ است اندر پهنای سی فرسنگ. اندر میان این دریا دهیست کبوذان [کبودان (کبودان نام یکی از جزایر دریاچه ارومیه‌است)] گویند و این دریا بدان ده باز خوانند و از گرد او آبادانیست و اندر او هیچ جانور نیست از شوری آبش مگر کرم.» مینورسکی در ترجمه انگلیسی کتاب حدود العالم واژه «ارمینیه» را ارمنستان ترجمه کرده‌است  که لغت نامه دهخدا در توضیح واژه «کبودان» به صراحت به این اشتباه اشاره و واژه صحیح «ارومیه» معرفی کرده است؛ و آن را ناشی از اشتباه لفظی می‌داند. اما مسئله جالب اینکه، پرفسور سورجلوس رئیس مرکز رفرانس آرتمیای دانشگاه گنت بلژیک، یکی از اسامی قدیمی آرتمیا را «کرم آب شور» (brine worm) اعلام کرده‌است. شلوسر آرتمیا را تحت عنوان«یک حشره ناشناس» معرفی کرده؛  از این رو او نیز لفظ آرتمیا را در نوشته خود به کار نبرده زیرا در سال ۱۸۱۹ یعنی ۶۴ سال بعد از شلوسر، شخصی به نام لیچ برای اولین بار نام علمی آرتمیا را پیشنهاد و استفاده کرده‌است. حدودالعالم نخستین کتاب جغرافیا به زبان فارسی است. این کتاب به سال ۹۸۲ میلادی نوشته شده و به جغرافیای عمومی پرداخته‌است ولی نام مؤلف کتاب معلوم نیست. بدین ترتیب باید اذعان داشت که حدود ۸۰۰ سال قبل از شلوسر (هزار سال پیش از این)، در کتاب حدود العالم، اولین کتاب جغرافیای فارسی، آرتمیا برای نخستین بار از دریاچه ارومیه به صورت یک مستند علمی گزارش شده و شلوسر در واقع اولین تصویر شماتیک از آرتمیا را ترسیم کرده‌است . برای سالها این موجود را فقط به عنوان یک جانور سخت پوست و در محدوده کتابهای جانورشناسی می‌شناختند و در سال ۱۹۳۰ یا ۱۹۳۳ دانشمندی به نام Alvin sealo کاربرد آن را برای پرورش ماهی پیشنهاد کرد.در ۱۹۳۹ ارزش آرتمیا به عنوان یک غذای اساسی در پرورش نوزاد آبزیان شناخته شده بود. در اواخر دهه ۱۹۴۰، با افزایش علاقه به ماهیان زینتی گرمسیری ؛ ارزش تجاری آرتمیا دو چندان شد.از دیگر سو، در سال ۱۸۹۹ دانشمندی به نام Gunther دریاچه ارومیه را بررسی کرد و آرتمیای موجود در آن را همان آرتمیا اورمیانا نامید,و سپس در سال ۱۹۷۶ دانشمندانی با نام‌های Bowen و Clarck آرتمیای دریاچه ارومیه را دوباره از نظر سیستماتیک مورد بررسی قرار دادند و بار دیگر نام آرتمیا اورمیانا را تایید نمودند.  در دو دهه اخیر در بلژیک مرکزی تحت عنوان I.S.A یا International Study of Artemia درست شده که در سطح جهانی و به طور وسیع بر روی آرتمیا کار می‌کند.

قیمت آرتمیا

قیمت هر کیلو آرتمیا در بازار های جهانی با توجه به کیفیت آن حدود ۱۲۰ تا ۲۰۰ دلار است.

زیست شناسی آرتمیا :  

1-ریخت شناسی آرتمیا : بدن آرتمیا از سه قسمت سر، سینه و شکم تشکیل شده است. در قسمت سر ضمائمی از جمله یک جفت شاخکهای حسی کوچک[1] ، یک جفت چنگک یا شاخکهای قلابدار بزرگ[2] ، یک جفت چشم مرکب[3] ، یک جفت آرواره[4] و یک عدد لب بالا[5] وجود دارد. شاخکهای بزرگ در جنس نر رشد بسیار زیادی کرده و به قلابهای عضلانی قوی تبدیل می شوند که صفت مشخصه جنس نر می باشد و در جفتگیری مورد استفاده قرار می گیرد. در جنس ماده این قلابها کوچک شده و بصورت یک جفت شاخک حسی تحلیل رفته باقی می مانند. از ناحیه سینه یازده جفت پاهای سینه ای وجود دارد که ساختمان و نام آنها یکسان بوده و دارای وظایف بسیار مهمی هستند. پاهای سینه ای علاوه بر وظیفه حرکتی در تغذیه جانور نیز نقش دارند. اندامهای تنظیم فشار اسمزی و آبششها نیز بر روی پاهای سینه ای واقع شده اند. در بخش میانی شکمی ناحیه سینه، شیار غذایی وجود دارد که با عمل مژکی باعث انتقال ذرات غذایی بطرف آرواره ها می گردد.

ناحیه شکمی و استوانه ای بوده و از هشت بند تشکیل یافته است. دو بند اول را به دلیل قرار گرفتن اندامهای تولیدمثل در آن، بندهای تولیدمثلی یا بندهای جنسی می گویند. در جنس نر اندامهای تولیدمثلی شامل یک جفت بیضه، مجاری دفران و یک جفت پنیس یا آلت جفتگیری است و در جنس ماده شامل یک جفت تخمدان، لوله های تخمک بر و رحم است. بیضه ها و تخدانها در درون شکم قرار دارند در حالیکه آلتهای جفتگیری جنس نر و رحم از سطح شکمی بندهای جنسی آویزانند. در انتهای ناحیه شکمی یک بند با انتهای منشعب وجود دارد که تلسون نامیده می شود و دو انشعاب انتهایی آن فورکا نام دارند. روی هر فورکای آرتمیای بالغ و دریاچه ارومیه 4-2 عدد تار مژکدار دیده می شود.

رده بندی آرتمیا : آرتمیا یا میگوی آب شور موجود ظریف و کوچکی است از رده سخت پوستان که به زندگی در آبهای شور و بسیار شور عادت کرده و بدلیل عدم وجود جانوران شکارچی و رقبای غذایی در چنین محیطهای با شرایط دشوار آنها سازش پیدا کرده است و بصورت جمعیتهای بسیار انبوه رشد و تکثیر نموده است.

از نظر علم رده بندی آرتمیا به :

شاخه (phyeum)	(بندپایان) Arthropodo
رده (class)	(سخت پوستان) Crustacea
زیررده (sula class)	(آبشش پایان) Branchiopode
راسته (order)	بی زرهیان یا بی پوششان Anostraca
خانواده (fanmily)	آرتمیده Artemidea
جنس (Genus)	آرتمیا Artemia

سویه های آرتمیا:

توزیع جغرافیایی وسیع ، تنوع اکولوژیکی زیستگاههای مجزا و انعطاف پذیری ژنتیکی گونه های آرتمیا، باعث به وجود آمدن سویه ها یا نژادهای مختلف جغرافیایی گردیده است. این گروه های متنوع آرتمیا در دو گروه تحت عنوان آرتمیای دو جنسی و آرتمیای بکرزا شناخته شده اند . از گروه های آرتمیاهای دوجنسی هشت گونه مهم در دنیا شناخته شده اند که آرتمیای دریاچه ارومیه یکی از آنها می باشد و تحت عنوان آرتمیا اورمیانا معروف است. گونه های دوجنسی شناخته شده آرتمیا عبارتند از:

پراکنش	گونه
آمریکا	Artemia monica
آمریکا	A . FranCiscana
آسیا (ایران)	A . urmiaua
آسیا (چین)	A . Sinica
اروپا (انگلستان)	A.Salina
آمریکا (آرژانتین)	A . Persimilis
قزاقستان	A . kazakhcstani

جمعیتهای آرتمیا در نقاط مختلف کره زمین تحت تاثیر تغییرات دو عامل میزان املاح و درجه حرارت آب یا بصورت فصلی زندگی می کنند و یا اینکه در تمام فصول سال وجود دارند.

پراکنش جغرافیایی آرتمیا :

آرتمیا در طی زمانهای طولانی توسط عواملی نظیر باد و پرندگان مهاجر در آبهای شور سراسر دنیا انتشار یافته است. بعبارت دیگر سیستمهای ریز و سبک آرتمیا به آسانی توسط باد به نقاط دور دست انتقال می یابند. همچنین سیستم به اجزاء بدن پرندگان آبی چسبیده و بدین وسیله به راحتی به نقاط دیگر حمل می شود. بهمین دلیل آرتمیا در تمام آبهای شور دنیا بصورت وسیع گسترش یافته است.

الف- پراکنش جغرافیایی آرتمیا در ایران : بزرگترین زیستگاه آرتمیا در ایران و جهان دریاچه ارومیه می باشد و آرتمیای موجود در آن با توجه به ویژگی های خاص، بعنوان یک گونه مجزا نامگذاری شده است. علاوه بر دریاچه ارومیه وجود آرتمیا در دریاچه شورابیل نیز توسط آقای دکتر احمدی در سال 1978 میلادی گزارش شده است. طبق بررسی های انجام گرفته در سالهای اخیر علاوه بر دریاچه ارومیه و شورابیل اردبیل حضور و یا احتمال وجود آرتمیا در چند نقطه دیگر از کشورمان نیز گزارش شده است. 

وضعیت آرتمیای دریاچه ارومیه بحرانی است

جام جم آنلاین: رئیس مؤسسه تحقیقات آرتمیای ایران گفت: وضعیت آرتمیای دریاچه ارومیه همچنان در حالت بحرانی قرار دارد و میزان تراکم آرتمیا در این دریاچه به شدت کاهش یافته است. 

یوسف علی اسدپور در گفتگو با مهر افزود: با توجه به افزایش شوری دریاچه ارومیه و کاهش سطح آب، میزان تراکم آرتمیا در حال حاضر نسبت به 10 سال گذشه 30 برابر کاهش یافته است.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر میزان شوری آب دریاچه ارومیه به 300 گرم در لیتر رسیده است اظهار داشت: شرایط طبیعی آب برای زیست و زاد و ولد آرتمیا، دارابودن املاح به میزان 150 گرم در لیتر است.

رئیس مؤسسه تحقیقات آرتمیای ایران با اشاره به اینکه هر گونه بهره برداری از آرتمیای دریاچه ارومیه متوقف شده است، بیان داشت: برای بازگشت به شرایط طبیعی دریاچه ارومیه و مهیا شدن زمینه لازم برای زاد و ولد آرتمیا به پنج میلیارد متر مکعب آب در دریاچه ارومیه نیازمندیم.

اسدپور با اشاره به اینکه تنها در محلهایی که آبهای شیرین وارد دریاچه ارومیه می شوند آرتمیا زاد و ولد می کند، افزود: در حال حاضر تعداد آرتمیا در هر لیتر آب دریاچه ارومیه به حدود نیم الی یک عدد می رسد که جمعیت آن روند نزولی دارد.

وی با اشاره به اینکه این مرکز با اجرای طرحهای مختلف تحقیقاتی به دنبال فراهم کردن زمینه لازم برای تکثیر آرتمیا در کشور است، گفت: در حال حاضر هشت طرح تحقیقاتی در زمینه های تکثیر و پرورش انبوه آرتمیا در منابع آبی کشور در استانهای اصفهان، قم، هرمزگان و فارس اجرا می شود.

اسدپور تهیه بانک ژن آرتمیا، شناسایی گونه های متعدد آرتمیا در سایر مناطق آب شور، فرآوری محصولات جدید آرتمیا و بررسی بیولوژی آرتیما را از مهمترین اهداف اجرای این طرح های تحقیقاتی عنوان کرد.

ب- پراکنش جغرافیایی آرتمیا در جهان : تا سال 1375 وجود آرتمیا در 491 منطقه دنیا گزارش شده است که عبارتند از :‌ آفریقا 43 منطقه، نیوزلند 9 منطقه، آمریکای شمالی 89 منطقه، آمریکای مرکزی 55 منطقه، آمریکای جنوبی 46 منطقه، آسیا 120 منطقه، اروپا 103 منطقه و شوروی سابق 26 منطقه.

باید توجه داشت که اهمیت اقتصادی آرتمیا باعث کشف زیستگاههای جدید آرتمیا در سراسر دنیا شده است، بطوری که هر سال بر تعداد مناطقی که آرتمیا در آنها یافت می شود، افزوده می گردد. هم اکنون وجود آرتمیا در بیش از 600 منطقه جغرافیایی کره زمین به اثبات رسیده است.

شرایط زیست محیطی آرتمیا :

آرتمیا از بی مهرگان نادری است که قدرت تطابق بسیار بالایی در برابر تغییرات شوری آب دارد. دلیل آن اینست که این جاندار بطور مداوم با دفع نمک اضافی، مقدار نمک بدن خود را ثابت نگه می دارد. آرتمیا بخوبی قادر است در آبهای با شوری 220-45 گرم در لیتر زندگی کند. حتی می تواند شوریهای کمتر از 45 و بیشتر از 220 گرم در لیتر نیز تحمل نماید ولی باید متذکر شد که اکثر فعالیت های فیزیولوژیکی و متابولیکی آرتمیا در شوریهای بسیار پائین و بسیار بالا متوقف می شود.

درجه حرارت مناسب برای رشد و نمود آرتمیا 20 تا 30 درجه سانتی گراد می باشد و در این مورد هم می تواند حرارتهای پائین تر و بالاتر از محدوده فوق را تحمل نماید (2 الی 40 درجه سانتیگراد)

تغذیه :

آرتمیا یک موجود فیلتر کننده غیرانتخابی بوده و در زیستگاههای طبیعی از جلبکهای تک سلولی ذرات ریز گیاهان و باکتریهای موجود در آب تغذیه می نماید. بطور کلی آرتمیا می تواند از هر ذره ای که اندازه آن در محدوده 1 الی 50 میکرون باشد، تغذیه کند. نکته مهم در مورد تغذیه آرتمیا اینست که مواد غذایی باید بصورت ذرات جامد باشند. به عبارت دیگر در آب حل نشوند.

طبق نظر کانن روند تغذیه این سخت پوستان از طریق فیلتر کردن بوده و به سه بخش اصلی تقسیم می شود :

الف- ایجاد جریانهای تغذیه ای.

ب- جمع آوری غذا از این جریانها.

ج- انتقال غذای جمع شده به دهان.

حتی تحقیقات جدید انجام گرفته توسط زیست شناسان دانشگاه ورشو نشان داده است که این جانور اجزاء جدا شده بدن خودش را که در آب رها شده و جلبکها و باکتریهای موجود در روی آن مورد مصرف قرار می گیرد.

اعضای سینه ای آرتمیا شیاری را در وسط سینه بنام ناودان تغذیه بوجود می آورند. واحدهای فیلتر کننده در حاشیه دارای رشته هایی بطول 3 میکرون می باشند و فاصله اندک بین این رشته ها یک سیستم فیلتری مناسب بوجود می آورد. آرتمیا در هنگام شنا کردن با حرکت پاهای سینه ای خود سبب تولید جریانی می شود که این جریان آب،‌ موادغذایی را به طور عمده از سطح شکمی به داخل ناودان غذایی می مکد. ذرات غذایی در خلال عبور از رشته ها به آنها می چسبند. رشته های جلویی ذرات غذایی را – حداکثر با اندازه 50 میکرون- بصورت شانه کردن از رشته های عقبی می گیرند و بدین ترتیب بطرف دهان منتقل می شود.

تولیدمثل :

بطور کلی آرتمیا به دو شیوه تخمگذاری- زنده زایی و تخمگذاری تولیدمثل می نماید.

الف- روش تخمگذاری- زنده زایی : این روش تولیدمثلی معمولاً در شرایط محیطی مساعد انجام می گیرد. به عبارت دیگر آرتمیا زمانی از طریق این شیوه تولیدمثل می نماید که شرایط فیزیکی و شیمیایی آب مثل میزان شوری، درجه حرارت، مقدار اکسیژن، مقدار مواد غذایی و غیره کاملاً مساعد رشد لاروها باشد. در این روش آرتمیای نر و ماده پس از رسیدن به بلوغ جنسی جفت گیری می نمایند.

آرتمیای نر عمل جفتگیری را شروع و با نزدیک شدن پیاپی به آرتمیای ماده قلابهای جفتگیری خود را در حد فاصل ناحیه شکم و سینه، درست از بالای کیسه تخمدان در بدن آرتمیای ماده قفل می نماید. این وضعیت حالت سواری نامیده می شود و آرتمیا تا چندین ساعت در این وضعیت حرکت می نمایند. خود عمل جفت گیری خیلی سریع انجام می گیرد، بدین ترتیب که آرتمیای نر با خم کردن ناحیه شکمی خود، یکی از پنیس ها را وارد روزنه رحمی و اسپرمها را منتقل می نمایند.

عمل لقاح در دورن لوله های تخمک بر آرتمیای ماده انجام می گیرد. تخمکها پس از بارور شدن وارد کیسه های تخمدان می شوند و رشد جنین ها در درون غشاء جنینی انجام می شود و در درون مایع داخل کیسه تخمدان شروع به شنا می نمایند و یکی یکی از روزنه رحمی خارج می شوند. خروج هر لارو از روزنه رحمی با حرکت چرخش سریع آرتمیای ماده همراه است. در واقع این عمل و انقباض رحمی باعث خروج لارو از رحم می گردد.

ب- روش تخمگذاری : در شرایط نامساعد مثل افزایش غلظت نمکها، تنش اکسیژن، کمبود موادغذایی، تغییرات درجه حرارت و غیره، آرتمیا به روش تخمگذاری تولیدمثل می نماید (شکل 1). در این روش عمل جفتگیری بهمان روش ذکر شده انجام می گیرد و تخمکها پس از بارور شدن در لوله های تخمک بر وارد کیسه های تخمدانی می شوند و تقسیمات سلولی آغاز می شود. در این حالت تخمهای لقاح یافته تا مرحله گاسترولا رشد می نمایند سپس متابولیسم آنها بصورت برگشت پذیر متوقف می شود یا به اصطلاح علمی وارد مرحله دیاپوز می شوند در این حالت غدد پوسته ای غلاف سختی بنام کوریون روی تخمها ترشح می نمایند. تخمهای حاصل سیست نامیده می شوند که توسط آرتمیای ماده در آب رها می شوند و معمولاً‌ روی آب شناور می مانند و بوسیله باد بطرف ساحل رانده می شوند.

مشخصات سیست آرتمیا :

اندازه سیست آرتمیا 200 الی 300 میکرون و رنگ آن معمولاً قهوه ای کمرنگ می باشد. هر سیست را سه لایه می پوشاند که عبارتند از :

الف- کوریون خارجی. ب- غشاء کوتیکولی خارجی. ج- کوتیکول جنینی

کوریون خارجی که معمولاً 6 تا 8 میکرون ضخامت دارد، خون از سه لایه غشاء خارجی، لایه کوتیکال و لایه آلوئولار تشکیل یافته است. این لایه پوشش سختی از جنس کیتین و هماتین می باشد. هماتین ماده ای است که رنگ پوسته سیست به وجود آن بستگی دارد و بسته به غلظت آن در این لایه، رنگ سیست از قهوه ای خیلی کمرنگ مایل به زرد تا قهوه ای پررنگ متغیر می باشد.

وظیفه اصلی کوریون خارجی محافظت از جنین در مقابل آسیبهای مکانیکی و اشعه ماوراء بنفش خورشید است.

وظیفه دیگر کوریون که مربوط به لایه آلوئولار می باشد کمک به شناور ماندن سیست در سطح آب می کند.

غشاء کوتیکول خارجی، غشایی چند لایه با خاصیت فیلترکنندگی بسیار ویژه است که به عنوان سدی در مقابل نفوذ مولکولهای بزرگتر از CO₂ بداخل سیست عمل می نماید. کوتیکول جنینی لایه ای است شفاف و بسیار انعطاف پذیر است که از دو لایه بنامهای لایه فیبری خارجی و غشاء کوتیکولی داخلی تشکیل یافته است. کوتیکول جنینی معمولاً 8/1 تا 2/2 میکرون ضخامت دارد و تحت شرایط خاصی بسیار ضخیم تر می شود.

-مراحل رشد و نمو آرتمیا :

لارو آرتمیا پس از خروج از پوسته سیست تا رسیدن به مرحله بلوغ، مراحل مختلفی را طی می کند و طی مدت هفده بار پوست اندازی می کند. با هر بار پوست اندازی لارو قدری بزرگتر می شود و از نظر ظاهری تغییراتی در آن بوجود می آید. مراحل مختلف رشد آرتمیا عبارتند از :

الف- دوره پیش ناپلیوسی (مرحله 1-E و مرحله 2-E)

ب- دوره ناپلیوسی (مرحله1)

ج- دوره متاناپلیوسی (مراحل 2 الی 5)

د- دوره پس از متاناپلوسی (مراحل 6 تا 12)

ه- دوره پس از لاروی (مراحل 13 تا 17)

و- دوره بلوغی

الف- مرحله پیش ناپلیوسی : 16 تا 48 ساعت پس از اینکه سیست ها در شرایط مناسب برای رشد قرار می گیرند،‌ پوسته خارجی سیست ترک می خورد و لارو آرتمیا بتدریج از آن خارج می گردد. لارو در حال خروج از پوسته سیست را پیش ناپلیوس مرحله 1-E می نامند. لاروی که بلافاصله از سیست خارج می شود، هنوز در غشایی نازک و شفاف بنام غشاء تخم گشایی یا غشاء تفریح قرار دارد و تخم مرغی شکل است، این حالت بنام پیش ناپلیوس 2-E شناخته می شود.

ب- مرحله ناپلیوسی : پس از مرحله 2-E لارو آرتمیا با حرکات زواید بدنی خود غشاء تفریح را پاره می کند و از آن خارج می شود که در این حالت آن را ناپلیوس می نامند.(شکل 2)

اندازه ناپلیوس بین 400 تا 500 میکرون بوده و اغلب دارای رنگ زرد- نارنجی است که این رنگ ناشی از انباشته شدن موادغذایی ذخیره شدن در بدن ناپلیوس می باشد. لارو آرتمیا در این مرحله دارای یک چشم میانی قرمز رنگ و سه جفت زواید بدنی است. در ناحیه سر یک جفت شاخک حسی کوچک وجود دارد. در انتهای هریک از این شاخکها سه تار دیده می شود. در طرفین چشم ناپلیوس و پایین تر از آن یک جفت شاخک حرکتی- تغذیه ای دیده می شود. در این مرحله هنوز بدن بندبند نیست و هیچ اثری از جوانه های پاهای سینه ای دیده نمی شود. لارو آرتمیا در دوره ناپلیوسی که حدود 12 ساعت طول می کشد، تغذیه نمی کند و فقط از موادغذایی ذخیره خود استفاده می نماید.

ج- مرحله متاناپلیوسی : دوره متاناپلیوسی با اولین پوست اندازی به پایان می رسد و بدین ترتیب لارو آرتمیا وارد مرحله متاناپلیوسی می شود. این دوره شامل چهار مرحله مختلف است. معمولاً بین 2 تا 5 روز طول می کشد تا لارو از اولین مرحله متاناپلیوسی به مرحله چهارم آن برسد. اندازه لارو در دوره متاناپلیوسی بین 5/0 تا 8/0 میلی متر می باشد.

د- دوره پس از متاناپلیوسی : دوره متاناپلیوسی با پنجمین پوست اندازی به پایان می رسد و لارو وارد مرحله بعد از متاناپلیوسی مر گردد. این دوره از هفت مرحله تشکیل یافته است. در انتهای این دوره اندامهای تولیدمثلی بصورت جوانه هایی در ناحیه بندهای تناسلی ظاهر می شوند. در طی این مرحله کلیه پاهای سینه ای کامل می شوند. تعداد بندهای شکمی به هفت عدد افزایش می یابند و آخرین بندشکمی یا تلسون کاملاً منشعب می شود و فورکاها طویل تر می شود.

هـ- مرحله پس از لاروی : پس از مرحله دوازدهم لاروی دوره بعد از متاناپلیوسی به پایان می رسد و لارو آرتمیا وارد دوره پس از لاروی یا دوره ماقبل مرحله بلوغ می گردد. دوره پس از لاروی پنج مرحله دارد و شامل مراحل 13 تا 17 رشد لاروی می باشد. تغییرات اساسی که در طی این دوره در لارو آرتمیا بوجود می آیند عبارتند از : رشد پایکهای چشمی و بزرگتر شدن چشمهای مرکب، رشد اندامهای تولیدمثلی، کوچک شدن شاخکها در آرتمیای ماده و رشد شاخکها در آرتمیای نر و داسی شکل شدن آنها.

و- دوره بلوغ : از این مرحله رشد و نمو آرتمیا کامل می شود و جنس نر و ماده را می توان براحتی با استفاده از ویژگی های ظاهری از یکدیگر تشخیص داد.

بلوغ جنسی آرتمیا معمولاً 2 تا 3 هفته پس از تولد حاصل می شود. طول عمر آرتمیا حدود 45 روز می باشد. طول عمر ماده ها معمولاً از نرها بیشتر است و ممکن است به 50 تا 60 روز نیز برسد، جنس ماده پس از رسیدن به بلوغ در هر 10-7 روز یکبار تخمگذاری یا زنده زایی می نمایند.

-بررسیهای زیست سنجی آرتمیای دریاچه ارومیه و مقایسه با گونه های دیگر :

هدف از بررسی زیست سنجی آرتمیا، شناخت خصوصیاتی است که بتوان با استفاده از آنها آن را مورد ارزیابی اقتصادی قرار داد. از این دیدگاه طول بدن، ارزش غذایی (میزان و نوع اسیدهای چرب غیراشباع عالی «HUFA» مقدار پروتئین، مقدار چربی و میزان و نوع اسیدهای آمینه)، قطر سیست و خصوصیات ژنتیکی آرتمیا از اهمیت برخوردارند. بنابراین در این بخش آرتمیای دریاچه ارومیه را از نظر صفات فوق الذکر با گونه های دیگر آرتمیا مورد مقایسه قرار می دهیم.

الف- طول بدن : مطالعات انجام شده بر روی آرتمیای دریاچه ارومیه نشان می دهد که طول بدن در آرتمیای نر و ماده به ترتیب 38/12 و 35/16 میلی متر می باشد. اگر این اندازه ها را با اندازه های مربوط به طول بدن چند گونه آرتمیا شناخته شده از نقاط مختلف جهان مورد مقایسه قرار دهیم به آسانی می توان دریافت که این آرتمیا از این نظر در رتبه اول قرار دارد. لازم به ذکر است که این مطالعه بر روی 30 عدد آرتمیای ماده و 30 عدد آرتمیای نر از هرگونه آرتمیا انجام گرفته است. اندازه بزرگ آرتمیا دریاچه ارومیه می تواند از نظر پرورش توده زنده ارزشمند باشد.(جدول 1)

ب- ارزش غذایی : طی مطالعه انجام شده توسط دکتر مسعود خیامی و دکتر رضا حیدری در سال 1376 در دانشگاه ارومیه درصد چربی، پروتئین و میزان و نوع اسیدهای آمینه در نمونه های آرتمیای جمع آوری شده از آب دریاچه ارومیه (منطقه رشکان و کوه زنبیل) به ترتیب با روشهای سوکسله، کجلدال اتوماتیک و آمینواسید آنالیزر تعیین گردید.
(جدول 2 و 3)

نتایج این بررسی ها پس از تجزیه و تحلیل های آماری نشان می دهد که آرتمیای دریاچه ارومیه حاوی 93/4 درصد چربی و 25/52 درصد پروتئین می باشد و از نظر ترکیب اسیدهای آمینه از کیفیت مناسبی برخوردار است.

اگر مقدار چربی بدست آمده برای آرتمیای دریاچه ارومیه را با ارقام مربوط به میزان چربی آرتمیای ایتالیا (48/3 درصد) و خلیج سانفرانسیسکو (37/3 درصد) مقایسه نماییم ملاحظه می شود که آرتمیای دریاچه ارومیه در حد بالاتری قرار گرفته است. از طرف دیگر اگر ترکیب اسیدهای آمینه آرتمیا اورمیانا با گونه هایی که در استرالیا، برزیل، یوتا، سنت پابلو از این نظر مورد مطالعه قرار گرفته اند مقایسه شود، مشاهده می شود که تعادل مناسبی از نظر اسیدهای آمینه در پروتئین آرتمیای دریاچه ارومیه وجود دارد. این مقایسه ارزش غذایی بالای این نوع آرتمیا را تایید می نماید.(جدول 3)

در مطالعه ای دیگر میزان و ترکیب اسیدهای چرب آرتمیا اورمیانا در مراحل مختلف زندگی تعیین شده است. در این بررسی برای تهیه نمونه های لازم ابتدا سیستها تخم گشایی و در محیط آزمایشگاه بوسیله سبوس برنج به عنوان غذا پرورش داده شده اند. سپس نوع و مقدار اسیدهای چرب در مراحل مختلف رشد آرتمیا بوسیله دستگاه کروماتوگرافی گازی تعیین شد.

با توجه به اهمیت اسیدهای چرب غیراشباع آلی (HUFA) در تعیین ارزش غذایی آرتمیا، در این مطالعه میزان این نوع اسیدها در مراحل مختلف رشد آرتمیا اورمیانا بررسی و مشخص شد. (جدول 4)

بررسی مقادیر اسیدهای چرب ضروری گروه (3-n) و (3-n)5 : 20 در آرتمیا اورمیانا نشان می دهد که میزان این اسیدهای چرب در این گونه نسبت به گونه های دیگر آرتمیا نسبتاً کم می باشد. بنابراین می توان نتیجه گرفت که گونه آرتمیا اورمیانا مناسب تغذیه آبزیان آب شیرین می باشد.

ج- قطر سیست : طبق مطالعات انجام شده توسط «آرمین اسکندری» قطر متوسط سیست دریاچه ارومیه که از 11 ایستگاه نمونه برداری از نقاط مختلف دریاچه ارومیه جمع آوری شده بودند برابر 85/250 میکرون بدست آمد.

اگر این اندازه را با اندازه قطر سیستهای مناطق دیگر جهان مورد مقایسه قرار دهیم، ملاحظه می شود که سیست آرتمیای دریاچه ارومیه از نظر اندازه در حد متوسطی قرار دارد.
(جدول 5)

یکی از عوامل تعیین اقتصادی سیست آرتمیا در جهان اندازه قطر آن است. اندازه دهان بچه میگوها (مورد مصرف اصلی سیست در جهان) کوچک بوده و آنها قادرند از ذرات غذایی تا اندازه معین استفاده نمایند. اندازه لاروی که از سیست آرتمیا خارج می شود ارتباط مستقیم با قطر سیست دارد و چون لارو یکروزه آرتمیا غذای اصلی بچه میگو را تشکیل می دهد پس اندازه سیست آرتمیا نقش مهمی در تعیین ارزش غذایی آن دارد. از این نظر سیست دریاچه ارومیه ارزش نسبتاً بالایی دارد.

د- بررسیهای ژنتیکی : طبق مطالعات انجام شده توسط دانشمندان خارجی و محققان ایرانی مدل کروموزومی 42-n2 برای آرتمیای دریاچه ارومیه تایید شده است. همچنین براساس همین مطالعات این احتمال وجود دارد که آرتمیای بکرزا و دوجنسی بطور همزیست در دریاچه ارومیه وجود داشته باشند و بکرزایی راهی برای غلبه بر تولید گامت غیرمتوازن در گونه های تریپلوئید و نپتاپلوئید که فاقد تولیدمثل جنسی هستند.

اهمیت و موارد استفاده آرتمیا

کاربرد آرتمیا در آبزی پروری : مهمترین کاربرد آرتمیا مربوط به صنعت آبزی پروری می باشد. امروزه آرتمیا به عنوان بهترین ماده غذایی برای پرورش میگو، ماهیهای دریایی، آب شیرین و زینتی شناخته شده است. شاید مهمترین علل در این مورد، ارزش غذایی آن باشد. علاوه بر ارزش غذایی بالا دلایل دیگری نیز در گسترش روزافزون استفاده از آرتمیا در آبزی پروری وجود دارد. آرتمیا موجودی است که می توان آن را با توجه به نیاز آبزی پروری در مراحل مختلف زندگی مورد استفاده قرار داد. مراحلی از زندگی آرتمیا که در آبزی پروری بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند، عبارتند از : سیست های پوسته زدایی شده، لارو (ناپلیوس) تازه از تخم خارج شده، متاناپلیوس،‌ آرتمیای جوان و بالغ. هریک از این مراحل دارای ویژگیها و مزیتهایی هستند که باعث انتخاب آن توسط آبزی پروری می شود.

الف- سیست های پوسته زدایی شده : پوسته سخت خارجی یا کوریون روی جنین غیرفعال آرتمیا را می توان بوسیله مواد شیمیایی در طی فرآیند پوسته زدایی جدا نمود. این فرآیند شامل آبدارکردن سیستها، جدا نمودن کوریون بوسیله محلول هیپوکلریت و شستشوی سیستها با آب و اسید کلریدریک 01/0 به منظور غیرفعال کردن هیپوکلریت می باشد. در نتیجه عمل پوسته زدایی از هر سیست یک جنین بدون پوسته خارجی به قطر تقریبی 210 الی 270 میکرون حاصل می شود (اندازه جنین ها به گونه یا سویه آرتمیا بستگی دارد).

-مزایا و معایب پوسته زدایی سیستها : پوسته زدایی سیستها دارای مزیتها و معایبی می باشد. مزایای این عمل عبارتند از : جنین ها در طی پوسته زدایی ضدعفونی می شوند. بعبارت دیگر تمام باکتریها و مواد سمی روی پوسته سیست با عمل پوسته زدایی از بین می روند. بعلاوه از خورده شدن پوسته سخت و غیرقابل هضم سیست توسط آبزیان جلوگیری می شوند. همچنین سیستهای پوسته زدایی شده نسبت به ناپلیوس مرحله یک خیلی کوچکتر از طرف دیگر در صورتی که بخواهیم سیستهای پوسته زدایی شده را تخم گشایی نمائیم.

این عمل سریعتر و بهتر انجام می گیرد، چون دیگر نیازی به شکستن پوسته خارجی وجود ندارد و وزن خشک و انرژی در سیست دکپسوله در مجموع 40-30 درصد بیش از ناپلیوس تفریخ شده می باشد.

اشکال عمده سیستهای پوسته زدایی شده اینست که آنها ذراتی غیرمتحرک و غیرشناور می باشند و ته نشین نمی شوند بنابراین برخی از آبزیان پرورشی مثل لارو ماهیهای دریایی نمی توانند از اندازه کوچک، پرانرژی و عاری از باکتری آنها بهره مند شوند، مگر اینکه مقدار کافی از این سیستها به وسیله هوادهی اضافی یا بوسیله گردش آب در تانکرهای پرورشی بصورت شناور قرار بگیرند. احتمالاً به همین دلیل است که عمده ترین کاربرد سیستهای پوسته زدایی شده در پرورش میگوی پنائیده است.

ب- ناپلیوس تازه از تخم خارج شده : ناپلیوس مرحله اول و دوم بیش از هر مرحله دیگر زندگی آرتمیا در پرورش آبزیان مورد استفاده قرار می گیرند. برای استفاده هر چه بیشتر سیستهای آرتمیا و تفریخ آنها به ناپلیوس بهتر است تا آنجائیکه امکان دارد در مورد ویژگیهای تفریخ هر سویه آرتمیا اطلاعات کلی داشته باشیم که این ویژگیها عبارتند از : درصد تفریخ یا کل درصد سیستهایی که بطور واقعی تفریخ می یابند. قابلیت تفریخ یا تعداد لاروهایی که از هر گرم سی تفریخ می یابند،‌ میزان تفریخ یعنی مدت زمانیکه برای خروج اولین ناپلیوس از سیست لازم است (T₀) و مدت زمانیکه برای تفریخ 90 درصد سیستها لازم است (T₉₀) و بازده تفریخ یا وزن خشک لاروهایی که از یک گرم سیست بوجود می آیند.

تمام متغیرهای فوق را می توان با استفاده از روشهای استاندارد تعیین نمود. شناخت ویژگیهای تفریخ از آن جهت اهمیت دارد که این خصوصیات در سویه های مختلف و حتی در هر بسته آرتمیا متفاوت است.

درصد تفریخ سیست از 20 تا 90 درصد در سویه های مختلف متفاوت می باشد. بدون تردید سیستی با 80 درصد تفریخ بمراتب با ارزش تر از سیستی با 20 درصد تفریخ می باشد. این اختلاف در کیفیت سیستهای آرتمیا یکی از دلایل اصلی اختلاف قیمت سیست سویه ها و بسته های مختلف آرتمیا می باشد.

زمان لازم برای اولین تفریخ (T₀) بین 13 تا 20 ساعت و زمان لازم برای 90 درصد تفریخ یا (T₉₀) بین 20 الی 32 ساعت در سویه های مختلف‌، متفاوت است. بدیهی است که شناخت این زمان از نظر پرورش دهنده آبزیان مهم باشد. چون او میل دارد بلافاصله پس از حداکثر تفریخ ناپلیوس ها را به مصرف آبزیان برساند.

باید اذعان داشت که ارزش غذایی آرتمیایی که قرار است بعنوان ماده غذایی برای پرورش آبزی خاص مورد استفاده قرار گیرد بمراتب مهم تر از ویژگیهای تفریخ آن می باشد. ممکن است سویه ای از آرتمیا که برای پرورش موجودات آب شیرین مناسب تشخیص داده شده باشد. برای پرورش آبزیان دریازی غذای خوبی نباشد، زیرا بنظر می رسد نیازهای موجودات دریایی به اسیدهای چرب معین از اسیدهای چرب مورد نیاز موجودات آب شیرین متفاوت باشد.

بعلاوه هیچ گونه ارتباطی بین ویژگیهای تفریخ مطلوب (تفریخ بالای 80 درصد) و ارزش غذایی یک سویه آرتمیا وجود ندارد. ارزش غذایی آرتمیا برای آبزیان دریایی کیفیت دیگری است که در اختلاف قیمت سویه های مختلف آرتمیا تاثیر فراوان دارد. سویه هایی از آرتمیا که دارای ترکیب اسیدهای چرب مناسب هم برای موجودات آب شیرین و هم موجودات دریازی هستند. دو الی سه برابر با ارزش تر از سویه هایی هستند که ترتیب اسیدهای چرب آنها فقط برای موجودات آب شیرین مناسب است.

لاروهای تازه تفریخ یافته معمولاً بلافاصله پس از صید جهت تغذیه آبزیان مورد استفاده قرار می گیرند. معمولاً دو روش برای استفاده از آنها وجود دارد. در روش اول آنها را یکباره و در روش دوم بصورت تدریجی وارد مخزن پرورش آبزی می کنند. ولی روش دوم دارای دو اشکال عمده است : اول اینکه نگهداشتن ناپلیوسها پس از تفریخ و حرکت مداوم آنها باعث مصرف شدن ذخیره غذایی باقیمانده از تخم و در نتیجه کاهش محتویات انرژیکی و نزول کیفیت غذایی آنها می گردد. اشکال دوم اینست که اندازه آنها بزرگتر می شود و دیگر ممکن است لارو آبزیان قادر به شکارشان نباشند. البته قرار دادن ناپلیوسها در دمای ⁰c4 تا زمان مصرف، متابولیسم آنها را کاهش می دهد و بدین وسیله ارزش غذایی و اندازه کوچکشان بمدت 48 ساعت حفظ می گردد.(جدول 6)

-مراحل تفریخ یا تخم گشایی سیست آرتمیا :

برای تبدیل سیست به ناپلیوس یعنی آماده کردن غذا برای آبزیان پرورشی باید سیستها را برای مدت معین تحت شرایط مشخصی قرار دهیم. این شرایط باعث می شوند که جنین در حال خواب درون سیست، از حالت نهفته خارج شده و فعالیت متابولیکی خود را شروع نماید. در اثر این فعالیت، جنین بزرگتر شده، پوسته سیست را پاره و از آن خارج می شود که این فرآیند را اصطلاحاً تفریخ یا تخم گشایی می نامند. برای اینکار باید عملیات زیر را به ترتیب بر روی سیست انجام گیرد :

الف- به ازاء هر لیتر آب (با درجه حرارت 30-25 درجه سانتی گراد و میزان شوری 40-50 گرم در لیتر) پنج گرم سیست آرتمیا را به درون یک ظرف مخروطی شکل می ریزم.

ب- عمل هوادهی را تا زمانیکه سیستها تفریخ یابند ازته مخروط انجام می دهیم تا مقدار اکسیژن آب در طول فرآیند تخم گشایی بالاتر از 2 میلی لیتر باقی ماند.

ج- عمل نوردهی به ظروف کشت را توسط لامپهای مهتابی از فاصله 20 سانتی متری حداقل به مدت 3 الی 4 ساعت اول دوره فرآیند انجام می دهیم.

د- پس از تفریخ سیستها، عمل هوادهی را متوقف و ظروف کشت را به مدت 5 الی 10 دقیقه به حال خود رها می کنیم تا لاروها در ته ظرف جمع شوند.

ه- لاروها را با استفاده از یک صافی با روزنه هایی حداکثر تا 150 میکرون از آب جدا می کنیم و آنها را بخوبی با آب شیر شستشو می دهیم. در فواصل 5 الی 10 دقیقه مجدداً لاروهای باقیمانده را از ته ظروف کشت جدا می کنیم.

و- لاروها را وارد آب تازه می کنیم و با استفاده از یک منبع نوری لاروهایی را که بطرف نور جذب می شود و در واقع از سیستهای تفریخ یافته و مواد زاید جدا می شوند، بوسیله یک پیپت جمع آوری و وارد آب شور تمیز می کنیم.

ج- متاناپلیوس : اصطلاح متاناپلیوس به لارو آرتمیا در مراحل 2 الی 5 اطلاق می شود. اکثر ناپلیوس ها پس از تفریخ ذخیره غذایی خود را حداکثر تا 3 الی 4 روز مصرف می کنند و در صورت عدم تغذیه از گرسنگی می میرند. بنابراین جهت استفاده از متاناپلیوس به عنوان غذای آبزیان بهتر است که اول به خود آنها غذا داده شود. این امر به این معناست که آنها را بایستی با استفاده از جلبک تغذیه نمود و بهمین دلیل استفاده از متاناپلیوس در پرورش آبزیان محدود است. ولی در سالهای اخیر با معرفی تکنیکهای غنی سازی آرتمیا در واقع روش ساده تری برای کشت آرتمیا تا مرحله متاناپلیوس ارائه گردیده که امروزه در سرتاسر جهان مورد استفاده قرار می گیرد.

مهمترین عاملی که بهره برداری از متاناپلیوس را محدود می نماید، اندازه بزرگ آن است. اندازه متاناپلیوس در مراحل مختلف رشد بین 5/0 تا 8/0 میلی متر می باشد. لارو بسیاری از ماهیها و سخت پوستان تا چند روز و حتی گاهی تا چند هفته پس از شروع تغذیه قادر به استفاده از ذرات غذایی به این بزرگی نیستند. ولی از ظرف دیگر آبزیانی که می توانند از متاناپلیوس استفاده نمایند ارزش غذایی افزوده آنها که احتمالاً با تغذیه از جلبک و یا با غنی سازی کسب نموده اند، بهره مند می شوند. بعلاوه میزان انرژی موجود در هر متاناپلیوس به مراتب بیشتر از لارو تازه تفریخ یافته است.

د- آرتمیای جوان و بالغ : این دو شکل آرتمیا که بوسیله کشت متمرکز آرتمیا در تانکر در محیط سرپوشیده یا کشت وسیع آن در استخرها یا زیستگاههای طبیعی آرتمیا بدست می آید، اهمیت بسیار زیادی خصوصاً برای پرورش میگوی پنائیده دارد و تحت عنوان توده زنده آرتمیا شناخته می شود.

آرتمیای بالغ 20 برابر بزرگتر و 500 بار سنگین تر از ناپلیوس تازه از تخم خارج شده است. ارزش غذایی آن ها نیز در طی رشد بطور چشمگیری تغییر می یابد. در حالیکه میزان برخی از اسیدهای آمینه اصلی در ناپلیوس کم است، آرتمیای بالغ اسیدهای‌آمینه اصلی را بمیزان کافی داراست. همچنین اسکلت خارجی آرتمیای بالغ فقط یک میکرون ضخامت دارد بنابراین هیچگونه آماده سازی ثانویه می تواند مورد استفاده قرار گیرد. آرتمیای بالغ علاوه بر تاثیر در رشد میگوی پنائیده جوان، باعث بلوغ جنسی سریعتر میگوی بالغ نیز می شود. یکی دیگر از کاربردهای مهم آرتمیای زنده استفاده از آن برای تغذیه ماهیهای زینتی آکواریومی است.(جدول 7)

-کاربرد محصولات عمل آوری شده آرتمیا (سایر موارد استفاده از آرتمیا پس از عمل آوری)

علاوه بر استفاده از آرتمیا در مراحل مختلف زندگی، این موجود قابلیتهای زیادی جهت استفاده از آن در آبزی پروری پس از عمل آوری به روشهای متفاوت دارد و این امر موجب شده است که آرتمیا موجودی باارزش اقتصادی بالا محسوب شود.

الف- آرتمیای منجمد و خشک شده : در مقایسه با نوزاد تازه تفریخ شده وزی توده آرتمیای منجمد و خشک شده بسیار محدود است. از این محصولات معمولاً به عنوان یک منبع غذایی اضطراری در زمان عدم دسترسی یا کمبود نوزاد تازه تفریخ شده زنده و نیز بیومس آرتمیای زنده استفاده می شود. از کاربرد محصولات مذکور در پرورش لارو و نوزادان میگو و ماهی نتایج متفاوتی به دست آمده است. ویلکن فلد و همکاران در سال 1981 لارو مرحله زوآی میگوی Penacus Setiferus را با جیره غذایی نوزاد آرتمیا منجمد پرورش دادند و بیان نمودند که نوزاد آرتمیای منجمد راحتتر از نوزاد آرتمیای زنده توسط لاروهای مرحله زوآی میگو که دارای قابلیت شکارگری کمتری در مقایسه با سایر مراحل رشدی میگو می باشد. فرآیند منجمد نمودن آرتمیا و خشک نمودن آن بسیار حائز اهمیت است و کاربرد آرتمیای منجمد خشک شده رشد خوبی در پست لاروهای میگو مشاهده شد.

انسایل یا ترشی آرتمیا : انسایل آرتمیا محصولی است که با استفاده از اسیدکلریدریک و اسید پروپیونیک تولید می شود و در صورت فراوری مناسب و صحیح، ارزش غذایی بالایی دارد. استفاده از انسایل آرتمیا نیز در مقایسه با سایر اشکال پرکاربرد آرتمیا از جمله نوزاد تفریخ شده بسیار محدود است. طبق نظر آبلین در سال 1991 در مقایسه بازی توده آرتمیای منجمد، با مصرف انسایل آرتمیا چه به صورت مستقیم و چه بصورت مکمل غذایی رشد بیشتری در پست لاروهای میگوهای خانواده پنائیده حاصل می گردد. در مجموع به نظر می رسد که کاربرد آرتمیا در آبزی پروری نه تنها روز به روز دامنه وسیعتری می یابد. بلکه زمینه های جدید کاربری آن در پرورش آبزیان نیز توسعه چشم گیری یافته که نوید دهنده آینده روشنی در باب استفاده از غذاهای زنده در صنعت آبزی پروری است.(شکل3)

کاربرد آرتمیا در تغذیه گونه های مختلف ماهی و میگو در مراکز تکثیر

1-میگوهای خانواده پنائیده : به طور عمده آرتمیا برای تغذیه آخرین مراحل لاروی و پست لاروی میگوهای خانواده پنائیده (شامل میگوهای پرورشی جنوب ایران) بکار می رود. معمولاً تغذیه اولیه با ناپلیوس تازه تفریخ شده آرتمیا در مرحله ماسیس میگو صورت می گیرد و برخی مواقع زودتر از این مرحله یعنی در پوست اندازی میگو از مرحله زوآ به ماسیس انجام می شود.

2-میگوی آب شیرین (ماکروبراکیوم روزنبرگی) : ناپلیوس آرتمیا موفقیت آمیزترین رژیم تغذیه برای کل دوره پرورش در میگوی آب شیرین است.

3-ماهیان دریایی : لاروهای چندین گونه از ماهیان دریایی مثل ماهی آزاد بعد از تغذیه ابتدائی با طعمه کوچک مثل روتیفر تنها بوسیله ناپلیوس آرتمیا می توانند تغذیه شوند. در مقایسه با لارو سخت پوستان مثل میگو لاروهای ماهیان دریایی برای دوره طولانی تری بوسیله آرتمیا تغذیه می شوند.

4-ماهیان آکواریومی : هم آرتمیای منجمد و هم زنده به عنوان غذای گونه های ماهیان آکواریومی استفاده شده است. سیست ها هم توسط این مصرف کنندگان تهیه و برای مصرف به ناپلیوس استفاده می شوند.

سایر موارد استفاده از آرتمیا‌ :

استفاده از آرتمیا به عنوان منبع پروتئینی برای انسان : آرتمیا یک تبدیل کننده غذایی بسیار فعال است. مقدار پروتئین موجود در وزن خشک آرتمیایی که در آزمایشگاه از موادی مانند سبوس برنج و پودر کشک به عنوان غذا استفاده کرده است، تا شش برابر مقدار پروتئینی که در این مدت مصرف نموده است افزایش می یابد،‌ نسبت اسیدهای اسید آمینه ضروری به کل اسیدهای آمینه موجود در آرتمیا نیز بالاتر از مقادیری است که برای نوزادان، بزرگسالان و کودکان توصیه شده است.

در یک آزمایش چشائی که بر روی مزه آرتمیا در اشخاص مختلف انجام شده است، مزه آرتمیا به عنوان غذایی قابل قبول به مراتب بهتر از خیلی خوراکیهای معمول تشخیص داده شده است. همچنین با توجه به میزان پروتئین آن و سهولت امر تولید، آرتمیا می تواند در آینده نقش موثری در تغذیه انسان به عنوان یک منبع پروتئینی داشته باشد.

خوراک دام و طیور : با توجه به غنی بودن آرتمیا از نظر میزان پروتئین و اسیدهای آمینه، از پودر آن با اطمینان می توان بجای پودر ماهی و پودر گوشت در تغذیه طیور استفاده نمود. زمانی می توان از آرتمیا در موارد فوق الذکر استفاده نمود که تولید آن نسبت به تولید منابع پروتئینی دیگر برای تغذیه انسان و پرورش دام و طیور از نظر هزینه های تولید باصرفه تر باشد.

تولید نمک مرغوب : استفاده از آرتمیا در استخرهای بزرگ تولید نمک خورشیدی باعث افزایش کیفیت نمک تولید شده در آنها می شود. در واقع آرتمیا در این استخرها با مصرف کردن جلبکهای موجود در آب از تجمع مواد زاید دفعی آنها و مواد حاصل از تجزیه اجساد آنها تولید می شود، ممانعت می نماید. آرتمیا با کنترل رشد جلبکها کمک موثری به رسوب سریع تر سنگ گچ قبل از رسوب نمک طعام می نماید. بعلاوه تولیدات متابولیکی آرتمیا و اجساد در حال تجزیه آنها زمینه مناسبی برای تکثیر لوباکتریوم بوجود می آورند. تراکم زیاد این باکتری نمک دوست جذب حرارت خورشید را افزایش می دهد، در نتیجه سرعت تبخیر آب افزایش می یابد. این عوامل باعث کاهش چسبناکی آب و تشکیل بلورهای بزرگ نمک می گردد و بدین ترتیب بر مرغوبیت نمک افزوده می شود. امروزه تولید آرتمیا در استخرهای تولید نمک از نظر اقتصادی بسیار باصرفه تر از تولید نمک بوده و در بسیاری از کشورها جایگزین آن شده است.

کاربرد آرتمیا در ایران :

در کشور ما، آرتمیا و سیست آن در پرورش میگو که بتازگی در مراحل جنوبی کشور توسعه یافته، مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین استفاده از آرتمیا در پرورش ماهیان خاویاری و قزل آلا که جزء ماهیهای با ارزش محسوب می شود نتایج مطلوبی ببار آورده است. اخیراً دو گونه میگو در دریای خزر شناسایی شده اند که کارهای تحقیقاتی بر روی در حال انجام است و انتظار می رود که در آینده ای نزدیک کشت آنها در سواحل شمالی توسعه یابد. بدین ترتیب می توان از وجود آرتمیا برای پرورش آنها سود برد.

نتیجه گیری و ارائه راهکارهای عملی:

با توجه به افزایش روزافزون جمعیت کره زمین و نیاز به مواد غذایی پروتئینی و محدودیت منابع موجود در دریاها و اقیانوسها ، روز به روز بر میزان پرورش مصنوعی آبزیان دریایی افزوده شود. آرتمیا در پرورش آبزیان نقش اساسی ایفا می نماید، زیرا سیست آن بلافاصله پس از تخم گشایی به عنوان یک منبع غذایی غنی در پرورش میگو، ماهیان دریایی مورد استفاده فراوان قرار می گیرد.

آرتمیا ارومیا یکی از هشت گونه مهم آرتمیا در جهان می باشد که از نظر عوامل مهم تعیین ارزش اقتصادی آن مثل قطر سیست، نوع و ترکیب اسیدهای چرب و درصد تخم گشایی در مقایسه با سایر گونه ها در حد متوسط قرار دارد.

از طرف دیگر باید راههای توسعه بهره برداری اقتصادی از این موجود با ارزش در منطقه بررسی و تحولی در آن به وجود آید زیرا بهره برداری و صید از دریاچه ارومیه باید براساس ارزیابی دقیق ذخایر آرتمیای موجود در آن انجام گیرد تا نسل اینگونه منحصر بفرد حفظ شده و تداوم یابد و به اکوسیستم دریاچه آسیبی وارد نشود علاوه بر آن می توان با توسعه کشت آرتمیا در استخرهای خاکی از صید بی رویه آن جلوگیری کرد پرورش آرتمیا در استخر همچنین باعث حفظ محیط زیست از طریق حفظ اکوسیستم موجود در آن می شود.

با توجه به اینکه عمل آوری سیست آرتمیا ارومیانا هنوز در مراحل ابتدایی است و بسیار پر هزینه است . محققین نیازمند حمایت مالی از طرف سازمان های دولتی هستند.

اگر عمل آوری و بسته بندی مطلوب سیست آرتمیا در داخل کشور و استان به خوبی انجام بگیرد می توان موقعیت خوبی را در بازارهای آینده جهانی صنعت آبزی پروری برای کشور پیش بینی کرد.

با توجه به آب و هوای استان آذربایچان غربی و فصلی بودن پرورش میگو از نظر اقتصادی قابل توجیه نمی باشد اگر پرورش جلبم در سالن های سرپوشیده انجام گیرد می تواند در توسعه پرورش آرتمیا در استان نقش مثبتی داشته باشد . در هر حال باید گفت که عمل آوری آرتمیا مخصوصا سیست آن می تواند باعث رونق هر چه بیشتر پرورش میگو و ماهی در جنوب کشور و سایر مناطق مستعد آبزوی پروری گردد.

در این میان برای بهره برداری اقتصادی از آرتمیا باید از تجربیات سایر کشورها در این زمینه استفاده نمود.

جدول (1) مقایسه اندازه بدن آرتمیای نر و ماده در آرتمیا اورمیانا

	دریاچه اورمیه (ایران)	خلیج سانفرانسیسکو (آمریکا)	دریاچه بزرگ نمک (آمریکا)	یون جنگ شانگس(چین)	قزاقستان	ایس فاکس (تونس)
طول بدن mm (ماده)	35/16	14/18	51/12	53/12	43/11	99/10
طول بدن mm (نر)	89/9	22/5	27/6	70/6	89/5	93/5

جدول(2) درصد چربی و پروتئین در آرتمیا اورمیانا

نمونه آرتمیای بالغ دریاچه ارومیه	چربی		پروتئین
	دامنه تغییرات	میانگین	دامنه تغییرات	میانگین
	22/5-75/4	93/4	35/54-25/49	25/52

جدول (3) بررسی مقایسه ای میزان اسیدهای آمینه آرتمیا اورومیانا با گونه های دیگر

نوع اسیدآمینه	آرتمیای دریاچه ارومیه (ایران)	آرتمیای خلیج سانفرانسیسکو (آمریکا)	آرتمیای مارگاریتادی ساویای ایتالیا	آرتمیای دریاچه بزرگ نمک (آمریکا)
اسید اسپادتیک	52/9	61/10	43/9	82/5
تره اونین	53/3	57/3	62/4	42/2
سدین	60/4	42/5	51/4	63/2
اسیدگلوتامیک	00/13	66/12	83/13	64/7
پرودین	39/5	80/5	00/7	29/3
گلیسین	69/4	40/3	23/5	68/2
آلانین	55/6	48/7	20/2	61/3
سیستئین		49/0	79/5	14/0
والین	75/0	82/5	79/5	20/3
میتونین	76/1	32/2	34/1	71/0
لیزولوسین	69/4	45/4	30/4	96/2
لوسین	93/6	17/8	72/7	52/4
تیروزین	18/3	87/3	07/4	16/2
فنی آلانین	08/5	01/5	44/6	75/2
هیستیدین	37/2	62/2	27/2	30/1
لیزین	94/6	85/7	75/7	23/4
آرژنین	07/6	83/7	79/7	69/2

جدول(4) میزان اسیدهای چرب غیراشباع آلی در مراحل مختلف زندگی آرتمیا

(مقادیر به درصد)

مرحله زندگی آرتمیا	سیست فاقد کپسول	ناپلیوس	متاناپلیوس	آرتمیای بالغ
میزان اسیدهای چرب غیراشباع آلی	06/4	93/3	10/5	27/3

جدول(5) مقایسه اندازه سیست آرتمیا اورمیانا با سیست چندآرتمیا از نقاط مختلف جهان

ردیف	منشاء سیست	اندازه سیست خشک کامل (میکرون)
1	خلیج سانفرانسیکو– آمریکا	7/224
2	ماکوئو– برزیل	5/232
3	بونیس آیدس- آرژانتین	2/238
4	خلیج کوسه- استرالیا	7/259
5	دریاچه چاپلین – کانادا	240
6	دریاچه بزرگ نمک - آمریکا	5/252
7	خلیج بوهایی – چین	167
8	مارگاریتا دی مادیا- ایتالیا	9/284
9	دریاچه ارومیه- ایران	85/250

جدول (6) ارزش غذایی ناپلیوس تازه تفریخ شده :

انرژی (ژول) وزن خشک (mg ) پروتئین (% ) چربی (%) کربوهیدرات (% ) خاکستر(%)

725% - 366% 32/3 – 61/1 71 37 13 – 12 23 – 11 21 – 4

جدول (7) انرژی غذایی آرتمیای بالغ به درصد

پروتئین لیپید کربوهیدرات خاکستر

69 –50 19 –2 17-9 29-9

 نحوه تهیه آرتمیا :

ابتدا باید تخم آرتمیا را از فروشگاه تهیه نمائید.بعد از خرید تخمها به یک سری وسایل نیاز دارید شامل یک متر شلنگ ، یک پمپ آکواریوم ، یک بطری یک و نیم لیتری یا همان بطری نوشابه خانواده و یک لامپ کوچک .

ابتدا بطری را برداشته و کف آنرا بطور کامل ببرید . نیازی به باز کردن درب بطری نیست .

درب بطری را محکم ببندید تا آب نشت نکند بعد حدود یک سانت از ته بطری را که بریده اید از قسمت بریده شده به سمت درب بطری دو سوراخ به موازات هم ایجاد نمائید و با رد کردن یک نخ یا سیم مفتول از داخل آن دسته ای را بوجود آورید . تا بتوانید آن را از یک نقطه اویزان کنید.

اکنون به ابی که جوشیده شده و کمی هم گرم باشد نیاز دارید . آب را داخل بطری به اندازه یک لیتر بریزید و به اندازه یک قاشق غذا خوری به آن نمک اضافه کنید گرمی آب به حل شدن بهتر نمک کمک می کند حالا پمپ هوا را روشن کرده و شلنگ را تا انتها در بطری قرار دهید . در اینجا کف بطری در اصل در بطری است اما چون تنگتر هست کمک می کند که همه تخمها به راحتی در آب پراکنده شوند بعد از قرار دادن شلنگ پمپ را روشن کنید وفتی که شلنگ کاملا در کف قرار بگیرد باعث حل شدن کامل نمک میشود بعد از اینکه اب به درجه طبیعی رسید و خنک شد تخم های میگو را اضافه کنید توجه داشته باشید که مقدار زیادی از تخمها را استفاده نکنید چون اندازه انها کوچک است اما وفتی که تبدیل به نوزاد شوند تعداد بیشتری به نظر می رسند و اگر چند روز از تولد آنها بگذرد پوستشان سخت شده و غذای مناسبی به حساب نمی آیند پس تخمها را به اندازه بریزید پمپ هوا باید همیشه کار کند لامپ تهیه شده را در کنار ظرف روشن کنید این عمل به باز شدن تخمها سرعت می بخشد .

بعد از گذشت 24 تا 36 ساعت مشاهده خواهید کرد که موجودات ریز شفافی در داخل آب شناور هستند که همان آرتمیا یا میگوهای آب شور شما هستند . برای تغذیه ماهی ها شما باید آرتمیا را از آب شور جدا کنید . از یک پارچه مناسب استفاده کنید و در تغذیه لاروها و بچه ماهی ها احتیاط کنید .

آرتمیا را در 4 وعده غذایی به ماهی ها بدهید تا جواب بهتری از این غذای مقوی بگیرید .

2- کرم خونی :

کرمهای خونی سرشار از پروتئین بوده و ماهیهای آب شور هم اشتهای بسیار زیادی به خوردن آنها نشان می دهند . کرمهای خونی منجمد بسته بندی شده داخلی و خارجی در فروشگاههای آکواریوم یافت می شود . تصور اینکه بسته های خارجی که گرانقیمت تر هم هستند مناسب است تصوری غلط است زیرا معمولا" بسته های آنها بدلیل بعد مسافت سیاه رنگ شده که این موضوع ناشی از یخ زدن و وارفتن های ممتد می باشد لذا توصیه می شود در هرصورت حتما" ازبسته هائی استفاده نمائید که رنگ آن کاملا" قرمز باشد .

بدلیل تمایل عموم گونه ها به خوردن آن و قیمت مناسب و پروتئین کافی رژیم غذائی بسیار مناسبی به شمار می آید لیکن از مصرف مداوم آن باید خودداری کرد . حتما" دربین دفعات استفاده از رژیمهای دیگر هم استفاده کنید .

3- لارو سنجاقک :

در حاشیه رودخانه ها میتوان آنرا تهیه نمود که علیرغم بسیار مغزی بودن آن مشکلات خاص خود را هم خواهد داشت .

4- دافنی

شاید افراد کم سن و سال بخوبی دافنی یا خاکشی را نشناسند ولی آنهایی که از آب انبارهای قدیمی آب برداشته اند یا در منزلشان حوض وجود داشته است این حیوان را بخوبی می شناسند .دافنی ها جزو سخت پوستان ریز هستند که در بیشتر آبگیرهای آب شیرِین یافت می شوند ، و چون شکل آنها تا حدودی شبیه دانه های خاکشیر است به آن خاکشی یا خاکشیر هم می گوِیند .در فرهنگ غربی به این حیوان به زبان عامیانه کک آبی می گوِیند زیرا تا حدودی شبیه به کک معمولی است.

دافنی ها جز بهترین مواد غذایی زنده می باشند که در همه جا یافت می شوند .البته نباید انتظار داشت که در هر برکه یا آبگیر بتوان آنها را پیدا کرد .معمولا در طبِیعت بیشتر می توان توده های ابر مانند آنها را در برکه هایی که کنار محل ریزش آشغالهای شهری درست میشود ، و نیز در آبگیرهایی که آب آنها چندان تمیز نیست، مشاهده نمود .

رنگ دافنی ها قرمز ، سبز یا خاکستری است ولی نوع قرمز آن مرغوبتر است .گاهی توده آنها بقدری بزرگ و متراکم است که از فاصله دور قابل تشخیص می باشد .عمق توده ممکن است از 5 تا 50 سانتیمتر تفاوت نماید .توده دافنی در اثر حرکاتی که دارد از دور بصورت ابر متحرک دیده می شود .از آنجا که دافنی های بزرگ نمی توانند مورد استفاده بچه ماهی ها قرار گیرند ، لذا برای تغذیه آنها باید با الک دافنی های ریز را جدا کرد .

جمع آوری دافنی از محیط طبیعی

پس از شناختن دافنیها و محلهای زیست آنها ، می توان با تورهای دستی خاصی که دارای چشمه های بسیار ریز است به صید اقدام نمود .قطر توردستی باید حدود 25 سانتیمتر و عمق آن 35 سانتیمتر باشد .توری باید بصورت استوانه ای و گرد و بدون درز داخلی دوخته شود .توری های مخروطی زیاد مناسب نیستند چون باعث مرگ و میر بیشتر دافنیها می شوند .از پارچه تنظیف و یا سایر پارچه های مشابه که دارای چشمه های توری بسیار ریزند می توان برای اینکار استفاده نمود .پس از پیدا کردن دافنی ها باید با حرکت دادن تور دستی در داخل آب بصورت 8 انگلیسی آنها را صید نمود .

دافنیهای جمع شده را باید در سطل آب ریخت و به محل مورد نظر برد .اگر آب داخل سطل گرم است می توان مقداری یخ برای خنک کردن آن بکار برد .دافنیها احتیاج به مصرف اکسیژن زیاد دارند و اگر اکسیژن محلول در آب کم شود ، دافنی ها به سطح آب می آیند .صیادان حرفه ای دافنیها، معمولا صبح زود که دافنی ها در سطح آب تجمع می نمایند آنها را صید می نمایند .پس از شروع وزش باد و بالا آمدن آفتاب ، دافنی ها معمولا به عمق آب می روند ولی در مواقعی که تراکم آنها زیاد است در سطح آب می مانند .اگر سایه بانی بر روِی آب درست شود ، می توان تراکم دافنی ها را در زیر آب مشاهده نمود.

در مناطق معتدل حداکثر تراکم دافنیها در ماه اردیبهشت است .پس از آن با شروع فصل گرما بتدریج تراکم آنها کم شده و مجددا در اوایل پاییز افزایش می یابد .اگر سرما زیاد نباشد ، در فصل زمستان نیز می توان تراکم کمی از آنها را درآبها مشاهده نمود .بهترین آب مناسب برای رشد و نمو زیاد آنها آبی است که پ – هاش آن خنثی و یا کمی قلیایی باشد .

نگهداری از دافنیها به طور زنده

اگر اکسیژن کافی در دسترس دافنی ها باشد ، در شرایط مساعد می توان تابستانها تا 3 روز و در بهاریا پاییز تا یک هفته آنها را در یک سطل آب به طور زنده نگهداری کرد .بنابراین اگر در بهار و پاییز هفته ای یکبار و در تابستان هفته ای دو بار در مواقع لزوم اقدام به جمع آورِی آنها شود، کافی می باشد .

مضرات دافنیها

از آنجا که پوسته آنها نرم و غیر قابل نفوذ می باشد دارای اثر ملین بوده و اگر غذای اصلی ماهی ها را تشکیل دهند ، ماهیهابه اندازه کافی چاق نخواهند شد .این غذا را می توان با مواد نشاسته دار مانند گندم سبوس دار پخته به طور متناوب به ماهی ها داد تا عیب یاد شده تا حدودی برطرف گردد .گاهی ماهی ها که علاقه زیادی بخوردن دافنی دارند ممکن است در اثر پرخوری از آن بمیرند .همواره با دافنیها ممکن است نوزاد برخی از انگلها یا سایر جانوران آبزی بیماری زا بداخل آکواریوم انتقال داده شود که معمولا جداسازی آنها بعلت ریزی و یابی رنگی امکان پذیر نیست .گاهی نیز دافنیها با آرواره های خود به بدن و برانشی بچه ماهی ها چسبیده و باعث مرگ و میر آنها می شوند .

تکثیر و تولید دافنی

اگر چه احتمالا با ایجاد شرایط مساعد مانند پ – هاش کمی قلیایی ، نور کافی و کمی کود گوسفندی می توان حتی در لگن های پلاستیکی رختشوِیی اقدام به تولید دافنی نمود ، با وجود این میزان دافنی تولید شده در چنین ظرفی فقط می تواند احتیاجات غذایی یک یا دو جفت ماهی را در طول سال تامین نمایند .

با ایجاد شرایط یاد شده می توان اقدام به تولید دافنی نمود .برای این کار باید صید دافنی کم کم صورت گیرد و به تدریج کود به اندازه کافی به استخرها اضافه گردد .خاک خشک مخلوط به محلول پهن گوسفندی و کمی آرد سوِیا بهترِین کود به حساب می آید .قبلا بهتر است این مخلوط در مجاورت نور آفتاب بخوبی خشک شود تا تخم و نوزاد جانوران مضری که احتمالا در داخل آن وجود دارد از بین بروند .پس از پر کردن استخرها از آب و افزودن کود قرار دادن مقداری دافنی مولد ، بعد از چند روز تولید مثل و افزایش آنها شروع خواهد شد .در استخرهای پرورش دافنی بهتر است در قسمتی از آن سایه بانی برای جمع شدن دافنی ها درست شود .کمی از آب استخر نیز باید هفته ای یکبار تعوِیض شود تا از غلیظ شدن آن جلوگیری شود .